Murat Ülker’in yazısı şöyle:
“Ertuğrul Sevsay’ın kaleme aldığı‘Türk Tangosunun Kurucusu Necip Celal Andel Sanatı-Hayatı-Yaşadığı İstanbul’ isimli kitap bugünkü mevzumuz. Yani bugün hususumuz müzik.
‘Necip Celal yalnızca bedelli bir bestekar ve Türk tango sanatının öncüsü olarak görülmemelidir. Doğumundan beri var olan çeşitli göz rahatsızlıkları onu yirmili yaşlarında görme hassasından büsbütün yoksun bırakmıştır. Birden fazla kişi için tartışmasız en kıymetli duyu olan görme yeteneğini kaybetmesine karşın hayata küsmemiş, hayranlık uyandıracak bir biçimde, etrafındaki beşerler üzere alışılagelmiş bir hayat sürebilmiştir. Yarım asrı bile bulmayan ömrü engelli bireylere örnek olacak niteliktedir. ‘Eski İstanbul Beyefendilerine’ bir örnek ve tıpkı vakitte çağdaş Türkiye Cumhuriyeti’nin temelini atan ve süratle ilerlemesinde büyük hissesi olan insanlarımızdan biridir.
Batı dünyasının çok sesli müziğine olduğu kadar Türk müziğine de çok meraklı olan bestekarımız en çok tangolarıyla tanınır. Onun tangoları, Cumhuriyetimizin müziğidir. Tango, Türkiye’de çok sesli müziğin halk tarafından benimsenmiş birinci örneğidir.’
Yukardaki satırlar ile kitabına başlayan müellifimiz Prof. Dr. Ertuğrul Sevsay, Viyana Müzik ve Sahne Sanatları Üniversitesi Kompozisyon, Orkestra Şefliği ve Tonmayster Bilim Kolları öğretim üyesi.
Bu mümtaz şahsiyetin, Necip Celal Andel’in, ömrünün son yılları benim İstanbul’da yaşadığım çocukluk yıllarıma denk geliyor; anılarımdan pasajlar paylaştım ben de sizinle…‘Bir Tatlı Huzur Almaya Geldik Kalamış’tan’ dedim.
Mehmet Özdoğan, Ertuğrul Sevsay’ın ‘Türk Tangosunun Kurucusu Necip Celal Andel Sanatı-Hayatı-Yaşadığı İstanbul’ isimli yapıtının girişinde şöyle anlatıyor: Necip Celal, ‘Mazi’, ‘Suna’ üzere tangolarıyla periyoda damgasını vurmuş, onun ‘kemanımla ona bir ses verebilseydim eğer…’ tınıları İstanbul sokaklarını uzun müddet çınlatmıştır.’
Bizim çocukluğumuzda tangoların İstanbul eğlencelerinde yer alması ve TRT’de yayınlanması, geniş halk kitleleri tarafından tanınmasına sebep olmuştur.
Batılılaşma süreciyle birlikte özgün kimlik yaratma eforunun yaşandığı Türkiye Cumhuriyeti’nin birinci yıllarında Necip Celal’in, Batı’nın müzik anlayışını Türk toplumunun beğenisiyle bütünleştirmeyi başarması bir tesadüf değil, ailesinin esaslı kültürel yapısının bir yansımasıdır. Özgün ve aranje besteler ve özellikle yerli ve gönül tellerimize hitabeden güfteleri ile halka mal olmuştur.
Antel ailesi, Erken Cumhuriyet Periyodu için olduğu kadar Osmanlı İmparatorluğu’nun da kültürel yaşantısı ve bürokratik yapılanmasına damgasını vurmuş, farklı alanlarda öne çıkmış bir ailedir. Necip Celal’in Mehmet Celalettin Bey’den gelen baba tarafı daha çok bürokrat ve eğitimci, annesi Emine Hanım kolu ise asker yüklü olarak tanımlanabilir.
Mehmet Celalettin Beyefendi (1865-1927)’in ailesi, Hamamizade lakabıyla tanınmaktadır; bestekar Dede Efendi ile akraba oldukları biliniyor. 1934 yılında Soyadı Yasası çıktığında ailenin büyükleri toplanmış, tartışmalarla geçen uzun bir süreçten sonra soyadı olarak ‘Antel’de karar kılınmış. Ailenin lakabı olan ‘Hamamizade’nin hamamcılık üzere bir meslekle kontaklı geçmişi çağrıştırması karşı çıkışların temelini oluşturmuş. ‘Modernizmi’ yansıtan, eski lisan değil, Türkçe vurgulu; bunun yanı sıra yabancıların okuma ve söylemekte zahmet çekeceği ‘g’ üzere harflerin olmadığı bir soyadı bulmak için aile dostu Yahya Kemal Beyatlı’dan yardım istenmiş, o da ‘memlekete ant içen’ manasına gelen ‘Andel’ teklifini getirmiş. Son noktada bu teklif, söylenme kolaylığı nedeniyle değiştirilerek ailenin soyadı ‘Antel’ olarak belirlenmiş. Komünist olarak isim yapan kuzeni Sadrettin Celal Antel ile tıpkı soyadını taşımaktan rahatsız olan muhafazakar eğilimli Necip Celal, kendi soyadını ‘Andel’ olarak kullanmaya karar vermiştir.
Sadrettin Celal Antel (1890-1954), 1909 yılında Osmanlı Hükümeti’nin yurtdışı eğitim bursuyla Fransa’ya gitmiş, École olağana supérieure de Saint Cloude’dan mezun olduktan sonra Sorbonne Üniversitesi’nde Durkheim’in derslerine katılmıştır. Sadrettin Celal ‘Marksist Siyaset ile Durkheimci Pedagoji Ortasında Bir Türk Aydını’ olarak tanımlanır. Sadrettin Celal’in İsviçre’de Komünist Partisi’ne üye olduğu bilinir.
Türkiye’de 1919’da Türkiye Sosyalist Fıkrası’nın kuruluşunda faal olduktan sonra Osmanlı İmparatorluğu’nun son Meclis-i Mebusan seçimine partinin adayı olarak katılmış, fakat çok az oy alabilmiş. Bu ortada Kurtuluş ve akabinde Aydınlık mecmualarını yayımlamaya başlamış. 1 Mayıs 1925 tarihinde 7 yıl mahpusa mahkûm oluncaya kadar Aydınlık mecmuasının genel yayın müdürlüğünü sürdürmüş. 29 Ekim 1926 tarihinde bütün siyasi mahkûmlara çıkan aftan yararlanmış. Çok solcu kimliğinin bilinmesine ve bu nedenle sık mahpusa girmesine rağmen, 1936 üniversite reformunda Ulusal Eğitim Bakanlığı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde Pedagoji kürsüsü kurmak üzere Sadrettin Celal’i görevlendirmiş.
1949 yılında Türkçülüğün başını çeken kimi müellifler ve bilhassa Nihal İsimsiz, daima Sadrettin Celal’i gaye göstermiş, aleyhinde yazılar yazmış. Tan gazetesi olayları sırasında öğrenciler odasının tahrip edilmesi ve daima olarak Ankara’daki üst makamlara yazdığı mektuplar, Sadrettin Celâl’in üniversitedeki vazifesine son verilerek bakanlık buyruğuna alınmasına sebep olmuş.
Sadrettin Celal’in verdiği ağır hukuk gayretiyle misyonuna geri döndüğü anlaşılıyor. Kütüphanesi Edebiyat Fakültesi’ne bağışlanmış, Sadrettin Celal Antel kitaplığı olarak farklı bir yerde kullanıcıların hizmetinde imiş. Ancak sonra bilinmeyen bir nedenle yok olmuş; üniversitedeki amfilerden birine ismi verilmişse de, son yıllarda bu plaka da kaldırılmış.
Sadrettin Celal’in Türk eğitim tarihine en kıymetli katkılarının başında, Hasan Ali Yücel ile birlikte Köy Enstitüleri’nin kuruluşuna katkısı ve bilhassa eğitim müfredatının belirlenmesi için yaptığı çalışmalar gelir. Köy Enstitüleri’nde okutulan temel ders kitaplarının çabucak hepsi Sadrettin Celal Antel tarafından kaleme alınmış. Bir manada 1940 jenerasyonu Sadrettin Celal’in eğitim sistemiyle büyümüş. Sadrettin Celal Antel siyasi kimliğini geri plana alıp akademik planını öne çıkarttığı ömrü müddetinde ülkenin politik ve entelektüel ortamıyla daha fazla kaynaşmış, farklı görüşlere sahip aydınlarla da münasebetlerini değişik ortamlarda canlı tutmuş. Ne kadar farklı değil mi, devlete karşı olmasına karşın tescilli bir komüniste sağlanan imkanlar ve milletin kültürüne etkileri!
Antel ailesi İstanbul’da temel olarak Sultanahmet’te kök salmış. Dede Efendi meskeninin az ilerisinde Mehmet Celalettin Bey’e ilişkin meskenler varmış. Emine Hanım’ın kardeşi Ahmet Afif Paşa’nın konağı bugün Mozaik Müzesi’nin olduğu yerde, Büyük Saray olarak da bilinen Bizans Saray yıkıntılarının tümünü kaplayan alandaymış. Ailenin gerek Hamamizade, gerek Ahmet Afif Paşa kolu Sultanahmet bölgesini mesken edinmiş.
1920’li yıllarda İstanbul’a göç eden Hacı İslam (Devlet) Efendi Ailesi yani bizim ailemiz de Sultanahmet, Akbıyık’a yerleşmiş. Hatta amcam ve babam evlendiklerinde üç aile birebir daireyi paylaşmak zorunda kalmışlar.
Suadiye 20. yüzyıl başlarında bomboş, hatta pek de tekin olmayan bir yerdi. Genelde yabancıların sahip oldukları tek tük köşklerden öbür bir yerleşim alanı yoktu. Necip Celal ve ailesinin oturduğu köşk çok geniş bir arazinin içindeymiş. Küçük Necip Celal bu köşkün bahçesi içinde fantezi dünyasını geliştirmiş. İleriki yıllarda görme duyusunu yitirince, çocukluk yıllarında geliştirdiği toplumsal etrafı ve çarçabuk arkadaş edinebilme yeteneği, onu hayata bağlayan iki faktörden biri olmuş, etrafı hiçbir vakit boş kalmamış.
Benim çocukluğumu yaşadığım 60lı yıllarda bile Anadolu Yakası hala mamur değildi. İki yaka ortasındaki ulaşım ‘arabalı’ vapurlarla sağlanmaktaydı. Özellikle hafta sonları 6 saate varan vapur bekleme mühletleri olurdu. Şayet karşıdan karşıya otomobilsiz geçerseniz, motorlardan ve kent çizgileri vapurlarından istifade mümkündü. Lakin ne yazık ki gelişmiş kitlesel ulaşım ağı yoktu. Sokaklar trafik açısından o kadar tenhaydı ki akşamüzeri bizim sokaktan birkaç otomobil geçerse, bu otomobilli vapur yarım saat evvel Üsküdar iskelesine yanaşmış ve babamız da birazdan meskende olacak demekti.
1930’lardan başlayan 20 yıl içinde İstanbul’un en hoş devranını yaşadığı, o bölümleri yaşayan herkes tarafından kabul edilmekte. İstanbul’un o zamanki hali, bütün kıyısı, Boğaziçi’nin her iki yakasını içine alacak halde; Kilyos’tan Florya’ya, Şile’den Kaynarca, Tuzla’ya kadar denize girilebilen, inci dizileri üzere her biri başkasından cazip koyların hoşlukta adeta birbiriyle yarıştığı bir kentti. Kıyılara serpilmiş gazino ve çay bahçeleri, küçük şeylerden bile çok haz alan beşerlerle dolup taşardı.
Suadiye’nin art yollarından Erenköy’e giderken en fazla iki katlı olan meskenlerin meyve ağaçları ve çiçeklerle dolu geniş bahçelerinden gelen gül, manolya, hanımeli, leylak üzere çiçek kokularının doldurduğu ılık bir esinti insanı adeta sarhoş ederdi.
O ağaçlardan toplanan dut, erik, armut, şeftaliler, çocukların mahalle arkadaşlıkları ve küme halinde oynadıkları pek çeşitli oyunlar, seyyar satıcılar, öğlenden sonraları sokağa dökülen dondurmacılar, süslü faytonlar, en sessiz bir anda ansızın beliren tren sesi, ortası asfaltlanmış olsa bile kenarlarda kalmış toprak adacıklardan fışkıran yabani otlar, çam ağaçlarından dökülmüş kozalakların içinde yenmeyi bekleyen fıstıklar üzere birbiriyle alakasız görünen her teferruat bu huzurlu tablonun bir kesimiydi.
Babamın inşa ettiği üç katlı bir villada geçiriyorduk yaz aylarını Göztepe’de; dört dönüm meyve bahçemiz vardı. Babam meyve ağaçlarını komşumuz Çetin Altan beyefendiden almış ve kendi eliyle dikmişti. Hatta bahçemizde bir yüzme havuzu da vardı. Bütün gün yalnızca birkaç otomobilin geçtiği sokakta oynardık. Tam bir mahalle hayatı yaşanırdı. Tek uyumsuzluk, bir alt sokaktaki yüksek duvarlı, demir parmaklıklı pencereleri olan ‘MİT’ köşkü idi. Bir öbür gürültülü komşumuzsa aksi taraftaki sinagogdu. Duyulan sesler üzerine cumartesi sabahları mahallenin çocukları oraya masraf seyrederdik. Mescitlerin sessizliğine karşı bu çok seslilik Yahudilerin daima bir ağızdan dua etmelerindenmiş; çok sonra öğrendim bunu… Daha sonra niçin bilmem Salacak’ta bir çatı katında da oturmuştuk bir orta; görüntü muazzamdı. Kalamış değildi lakin çabucak yakındı.
Yok öbür yerin lütfu ne yazdan ne de kıştan,
Bir tatlı huzur almaya geldik Kalamış’tan.
İşte tangolara ilham olan hoşluklar bunlardı. 1960’larda çocukluğumun çok hoş bir kısmını yaşadığım Göztepe 2. Orta sokaktaki üstte bahsettiğim bahçeli konutumuz ve Kısıklı’daki hala duran merhum amcamın meskeni ve bahçesindeki anılarım hala taptazedir. Pazar günleri babam bizi otomobiliyle amcamlara Kısıklı’ya götürürken yolun çok ıssız olduğundan çekinirdi, zira yolda yalnızca Bulgurlu isminde bir küçük köy ve yol üzerinde çeşme, cami ve hamam vardı, ve doğal bakkal… Bilahare bahçemizin etrafı yeni dikilen yüksek apartmanlarla sarılınca babam da konutumuzu satmış ve sonra hala mukim olduğumuz Vaniköy’e taşınmıştık.
Yeniden bahsimizin odağı olan Necip Celal Andel’e dönecek olursak 1908-1957 yılları ortasında yaşamış olan Andel müziğe kabiliyetli, meraklı pek çok insan üzere çok küçük yaşlarda müziğe yönelmiş, okuma yazma öğrenmeden amatör, yeterli bir kanuncu olan babasından kanun çalmayı öğrenmiş. Necip Celal’in kemana ve klasik müziğe ilgisi küçük yaşlarda başladıysa da bu alanda gelişmesi Almanya’ya gittikten sonra olmuş. Almanya’da ne müddet kaldığı tam olarak bilinmediği üzere oraya gidiş nedeni de tam muhakkak değil. Değişik kaynaklara nazaran gözlerini tedavi ettirmek için gittiği söylenir. Çünkü o sıralarda ağabeyi İhsan Celal Beyefendi Almanya’da staj yapmaktadır.
Necip Celal Almanya’da müzik dışında diğer bir bahisle ilgilenmemiş. Keman çalışmalarının yanında evvelce beri aşina olduğu mandolini ilerletmiş, Stuttgart Fidelio mandolin kulübünde 1. mandolinci olmuştur. Necip Celal, ağabeyi İhsan Celal Beyefendi ve eşi Leyla Hanım’la birlikte 1924te İstanbul’a dönmüş. İstanbul’a döndüğünde babası Mehmet Celalettin Beyefendi müzik konusunun gitgide ciddileştiğini görüp onu bu bahisten uzaklaştırmaya çaba etmiş, kendisi üzere hukukçu olmasını istemiş. Lakin Necip Celal’in gönlünde yatan musiki İstanbul’a dönünce de devam etmiş ve yaşça ortalarında pek fark olmayan, İstanbul Kız Lisesi öğretmenlerinden, Almanya eğitimli kemancı Tahir Sevenay’dan uzunca bir müddet ders almış. Bu formda hayat uzunluğu hayranlık beslediği Bach, Mozart ve Beethoven üzere bestekarları tanımış.
O vaktin pek çok pahalı müzisyeni üzere Necip Celal de çok sesli batı müziği ile tek sesli Türk müziğinin başka farklı kıymetlendirilmesine, ortalarında tercih yapılmasına şiddetle karşı çıkmış. Esasen tabiatı da buna uygun değilmiş. Her iki müzik tipini öğrenmeye çocukluk yıllarında başlamış.
Necip Celal Andel’in Özel Hayatı ve Toplumsal Yönleri
Görme pürüzünün genelde bireyleri bir grup günlük ve toplumsal faaliyetlerden alıkoyduğu bir gerçekse de Necip Celal’de öteki bir tablo çıkıyor karşımıza. Kendi sözüyle plaja gitmekten fotoğraf çekmeye; danslı partilerde saatlerce dans etmekten araç şoförlüğüne; stantlara katılmaktan amatör müzikçilere koro eğitimi vermeye; tarlada çalışmaktan cet binmeye kadar çok çeşitli merakları var. Bu meraklarının kimilerini, örneğin araba ya da motosiklet kullanmayı gerçekleştiremese bile direksiyonun başına geçmesi ya da motosikletin üstüne oturması, onun hayal dünyasını harekete geçirmeye, görme pürüzünü adeta ‘görmezden’ gelerek bu işleri yapıyormuş üzere tatmin olmasına kâfi oluyormuş.
O vakitler ülkemizde, bilhassa büyük kentlerde, giysi kuşam, toplumsal ömrün çok değerli ögelerinden biriydi. Şık giyinmek, bir özenti değil, uygar hayatın ayrılmaz bir kesimiydi. Giysi kuşamından davranışlarına kadar Necip Celal’i tam bir İstanbul Beyefendisi olarak görüyoruz.
Sabahları erken kalkar, meyve yüklü bir kahvaltı eder, jimnastiğini yapar, hava müsaitse denize girer, öğlene kadar müzik aletlerini çalışır ve beste yaparmış.
Öğleden sonraları hep arkadaşlarıyla buluşur ve müzik faaliyetleriyle meşgul olurmuş. Çok düzgün satranç ve tavla oynar, fırsat buldukça futbol maçlarını izler ya da radyodan dinler, elden geldiğince Türk ve Batı Müziği konserlerine sarfiyat, Belkıs Hanım ya da arkadaşlarına okuttuğu kitap ve gazeteleri dinlermiş.
O vakitler bütün İstanbul, bilhassa Marmara kıyıları plajlarla doluydu. Plaj olmayan yerlerde, tekrar denize girilebilen kayalıklarla çevrili koycuklar vardı. İnsanlarımızın akın akın gittikleri bu plajlar ve oralarda tabiatla iç içe geçirilen vakitler, 1970’ten evvel doğanların hatırlayacakları fakat daha gençlerin hayal bile edemeyecekleri, hiç tatmadıkları bir zevk olarak, ‘yol yapma’ mazeretiyle hayatımızdan çıkartıldı.
Süreyya plajında hatırlarım, annemle teyzem örgü örerken bugün hala Migros otoparkında mevcut olan kubbenin altında biz de denize girerdik. Hele bazen küçük teyzemler bir sürücülü otomobil tutardı; Tuzla’ya giderdik. Yalancı dolmalar, soğuk köfteler ve daha meskende hazırlanmış neler neler alınır, çoluk çocuk Belair Şevrole otomobile doluşulur, yola çıkılırdı. Bu hafta içi bayanlar gezmesi olurdu. Ankara asfaltı üzerindeki Erenköy tünelinden geçilince İstanbul’dan çıkılmış sayılırdı. Hatırlarım otomobilin hızı saatte 80kmye ulaşırdı. Tuzla’da demiryolu geçidinin altından geçince, kimsenin olmadığı altın kumlu kumsallardan berrak bir denize girerdik…
İstanbul’da deniz o kadar berraktı ki, babam bizi sandal tutup Pavli Adası’na götürürdü de daima küpeşteye dayanır denizin tabanını seyrederdik. Denizimiz ‘Güzel Marmara’ ismi ile anılırdı. Yeniden Kumburgaz kıyıları o denli boştu ki, Londra asfaltı kenarına park eder denize girerdik. Marmara bir iç deniz olmasına karşın o yıllarda hoşluğu büyüleyiciydi. İzmit Körfez’e giderken Kirazlı Yalı’da da bir orta kalmıştık; havası ve tabiatı harika bir yerdi. Erdek’te hala denize sıfır bir zeytinliğimiz var, izciler kullanıyordu…
Marmara denizinde kayalıklar, fenerler hariç benim bildiğim 14 ada vardır. Herhalde çok olduğundan birtakım adalarımızın bugününe bakacak olursak; Tuzla Pavli Adası mendirekle birleştirildi, dere çıkışını hapsedip tersane ve gemi söküm de eklenince muazzam bir kirlilik kaynağı oldu, bir vakitler Başbakanımızın vazgeçemediği sayfiyesi…
Sivri (Hayırsız) Adanın yarısını hafredip Haydarpaşa Mendireğini inşa etmişiz, Yassı Ada (Demokrasi Adası) imar edildi, İmralı mapus oldu… Kısacası tüm Marmara denizi de bugün öldü, devletimiz kullandığımız suyun parasını yıllardır bir misli olarak tahsil etmesine karşın yönetmeliğe uygun su arıtmadığı için…
Herhalde adaların çok bulunan bir coğrafik oluşum olduğunu düşündüğümüzden kolay kolay harcıyoruz.
Necip Bey’e gelince neyse ki ben üzere tüm bunları görmeden, her fani üzere fakat ne yazık ki karaciğer kanserine yakalanmış, hastalığının ağırlaşması üzerine kaldırıldığı Haseki Hastanesi’nde dost ve hayranları onu yalnız bırakmamış; Cemal Reşit Rey’den Hulusi Öktem’e, Şecaattin Tanyerli’den Necdet Koyutürk’e kadar…
Tam bu noktada Necip Celal Andel’in, güftesi Necdet Rüştü’ye ilişkin olan Mazi isimli ünlü yapıtından aşağıdaki dörtlüğü versem yeridir diyorum:
‘Mazi kalbimde bir yaradır
Bahtım saçlarımdan karadır
Beni vakit zaman ağlatan
İşte bu dokunaklı hatıradır’
Ve yazıma ‘Fenerbahçe Marşı’ başlığını atmama neden olan mevzu: Necip Celal Andel benim üzere Fenerbahçe’yi çok seviyormuş ve bu nedenle bir Fenerbahçe Marşı bestelemiş. Lakin ilgi görmediği için bu marş unutulmuş, bir köşede kalmış. Nereden öğrendim. 1990 yılında Cumhuriyet Gazetesi’nde Andel üzerine yazılmış bir dizi yazıdan. İlgili yazının fotoğrafını da ekte veriyorum. Tahminen hatırlatırsam birileri bu marşı saklandığı köşeden çıkarır ve ünlü bestecimizin gençlerle tanışmasına vesile olur. Ne dersiniz, olur mu, olur.”
